نورپردازي از منظر اداره نور
نور یکی از مهم ترین عوامل کیفی و نمادین بوده و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه¬ای در معماری و شهرسازی برخوردار است. اصلی ترین کارکرد نور ، چه طبیعی و چه مصنوعی، روشن کردن فضا و فرم-های ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با اینحال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل 1- زیبایی شناسی 2- مفهومی و معنایی و 3 – نمادین جهت تعریف مجدد فضاهای شهری مورد استفاده قرار میگیرد که آنرا نورپردازی می نامیم.
– نور در معماری
در معماری و شهرسازی نور عملكردی فراتر از روشن كردن فضا داشته و به عنوان یكی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار میگیرد. امروزه زندگی شهری سبب گشته دامنه فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهری شده است.بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهری و ارتقاء كیفیت بصری، طراحی نورپردازی مورد توجه طراحان قرار میگیرد.
– جایگاه نور در طراحی شهری
سیمای شهری چه در روشنایی روز و چه در تاریكی شب می‌بایست دارای شكل و محتوی باشد. نور در طراحی شهری دارای كیفیات و ویژگیهای متفاوت از قبیل ابزار اطلاع‌رسانی، شناساندن در مناطق و محلات و افزایش بار هویتی مراكز، نمایان كردن نشانه‌ها، میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده راهها و میادین می‌باشد.
2- تاریخچه یكصد ساله نورپردازی در ایران
– نگاهی گذرا به چگونگی تشكیل شهرداری و سیر تاریخی نور درایران
سازمان بلدیه (شهرداری) از یادگارهای دوره مشروطیت است. از جمله كارهایی كه بانیان مشروطیت بدان توجه كردند سرو سامان دادن به اداره امور شهرها و تدوین قانون بلدی و تشكیل سازمان بلدیه بود، اما كیفیت اداره شهر در ایران سابقه‌ای طولانی و سرگذشتی جالب دارد.
محتسب كه از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری پیدا شد، متصدی وظایف شهرداری و شهربانی امروزه بوده است. در آن ایام روشنایی شهر نیز بوسیله مردم تأمین می‌شد و هركس می‌توانست بالای درب خانه‌اش چراغی روشن می‌كرد. كسانی هم كه استطاعت بیشتری داشتند چراغهایی وقف روشنایی معابر می‌نمودند. برای این چراغها اغلب در پیچ و خم معابر طاقچه كوچكی تعبیه می‌شد كه آثار آن هنوز هم در بعضی شهرهای ایران وجود دارد.
ناصرالدین شاه در سفر فرنگستان تشكیلات شهرداری را مورد مطالعه قرار داد و درمراجعت به تهران، در صدد برآمد كه برای شهرتهران به سبك شهرداری فرنگ، شهردار انتخاب كند. بدین منظور میرزا عباسخان مهندس باشی را كه از جمله محصلین اعزامی به فرانسه بود به تهران احضار كرد و او را به شهرداری تهران منصوب نمود(حدود سال 1300 هجری قمری- 1259 هجری شمسی).
اداره احتساب به دو اداره «احتساب» و «تنظیف» تجزیه شد و هر یك از این ادارات عده‌ای مأمور و فراش در اختیار گرفتند. یك اداره دیگر نیز ضمیمه اداره تنظیف شد، به نام اداره‌روشنایی. در آن ایام چراغهای فانوسی دراطراف ارگ و باب همایون و خیابانهای علاء‌الدوله (فردوسی فعلی) و لاله‌زار بر بالای پایه‌هایی نصب كرده بودند. این چراغها میبایستی هنگام غروب آفتاب توسط مأمورین شهرداری روشن می شد. از میان شهرداران دوره قاجاریه كسانی كه نامی از خود برجای گذاشتند، بیشتر آنهایی بوده‌اند كه در زمان تصدی خود به روشنایی شهر كه منظور مرتب بودن همان فانوسها باشد، توجه داشته‌اند.
– خیابان چراغ گاز اولین كارخانه تولید روشنایی در تهران
این اولین كارخانه‌ای بود كه درایران دایر شد و شیوه كار آن نیز چنین بود كه دیگ‌های در داری در آن كار گذاشته شده و از آنها لوله‌هایی به اطراف كشیده شده بود كه لوله اصلی آن به خیابان ناصریه و خیابان باب همایون عمارت شاهی می‌آمده و به فانوسهایی كه به دیوارها نصب بود ممتد می‌گشته است. غروب شیرد دیگها باز شده، گاز«كاربیت» در لوله‌ها جریان یافته و توسط عده ای چراغچی كه با میله‌های بلند مشتعلی براه می‌افتادند فانوسهای آنرا كه به دیوارها نصب شده و لوله گاز به داخلشان رفته بود روشن می کردند.
این ابداع قبل از اختراع چراغ برق بود كه با اولین سفر ناصر الدین شاه به فرنگ به ایران آمد(1264 هجری شمسی) در سفر مظفر الدین شاه به روسیه كه اولین كارخانه چراغ برق یعنی (كارخانه امین الضرب) خریداری شد، برق جانشین گاز شد و نام خیابان چراغ گاز به چراغ برق تبدیل شد.
– تاسیس بلدیه
در اوایل مشروطیت (1283 هجری شمسی) قانون انعقاد انجمن بلدیه در تهران و ولایات تصویب شد، لیكن قبل از اینكه صورت عمل به خود بگیرد در اثر انحلال مجلس شورای ملی ملغی گردید. دراواخر 1286 هجری شمسی دوره دوم مجلس شورای ملی مفتوح گردید. در این زمان در تهران و بعضی از ایالات و ولایات انجمن بلدیه مجدداً تشكیل و اقدام به تهیه منابع عایدات از طریق وضع قوانین مالیات و غیره نمودند. اما كمبود درآمد فعالیت بلدیه را محدود می‌ساخت. تا آنجا كه اداره بلدیه قادر نبود بیش از عده معدودی چراغ تهیه و چند نفر رفتگر برای روشنایی و نظافت شهر استخدام كند. با این وضع اكثر شهرهای ولایات فاقد بلدیه بودند. فقط شهرهای درجه‌یك از قبیل: تهران، تبریز، مشهد، شیراز،رشت ، اصفهان ، كرمانشاهان،بوشهر، همدان و قزوین بودندكه بلدیه خیلی فقیری داشتند. از سال 1278 هجری شمسی ماهیانه مبلغ مختصری به شهرداری تهران داده می‌شد.
– روشنایی در شهر
بعد از كودتای 1299، توسط بلدیه تعدادی فانوس دیواری حلبی به رنگ سبز خریداری شد كه سه طرف آن شیشه و كلاهك بادگیری در بالای آن تعبیه شده بود و توسط پایه آهنی به دیوار نصب می‌شد و در هر پنجاه قدم یكی از آنها به دیوار كوبیده شد. با جیره هر فانوس پنج سیر نفت و استخدام عده‌ای چراغچی كه هر صد و پنجاه چراغ به یكی از آنها واگذار شد معابر مختصر روشنایی یافتند.
در تاریخ 5 اسفند 1299 شمسی سیدضیاء الدین طباطبایی رئیس الوزراء شد و چون به ساختار كشورهای خارجی آشنا بود پس از دریافت حكم نخست وزیری خود در حالی كه قزاقان درهمه جا پراكنده بودند به فكر شهر تهران افتاد و عملاً اداره بلدیه را خود به عهده گرفت.كمیسیونی تشكیل داد كه یك فرانسوی، دو انگلیسی و دو ارمنی در آن بوند و مأمور تهیه برنامه اصلاحات شدند. مسیو ایكپیان ارمنی رئیس بلدیه (شهرداری ) تهران شد و دوائر رفت و روب، روشنایی، ساختمان ، خوار و بار، آبیاری، بهداشت ، آتش نشانی ، تیمارگاه و غیره تاسیس گردید. برای اولین بار خیابان لاله زار ، ناصرخسرو( ناصریه)، علاء الدوله ( فردوسی) ، باب همایون ، احمدیه (سپه بعدی)، چراغ گاز(امیر كبیربعدی) و اسلامبول سیم‌كشی و با چراغ برق روشن شد.
در سال 1313 رضا شاه به رئیس بلدیه دستور داد كه برای شهر تهران كارخانه برقی خریداری كند. پس از كسب نظر مهندسین آلمانی با در نظر گرفتن افزایش جمعیت طرح خرید یك كارخانه شصت هزار كیلوواتی را تهیه كردند و به موجب این طرح نیروی برقی كه تا سال 1325 مورد نیاز بود تأمین می شد.
در سال 1316 هجری شمسی نخستین نیروگاه برق دولتی به قدرت 6400 كیلووات از نوع بخار توسط بلدیه تهران (شهرداری) در شمال شرقی بیرون دروازه دوشان تپه (میدان شهدا) راه اندازی گردید و بعدها مولدهای دیزلی و نیز توربین بخار به قدرت تولید برق نیروگاه اضافه شد.
بعد از شهریور 1320 و با توجه به رشد روز افزون جمعیت تهران و افزایش فضای شهری، نیاز به نور با دو رویكرد روشنایی و نورپردازی،بیش از پیش احساس شد.گسترش تدریجی معماری مدرن،محوطه سازی‌های میادین، پاركهاو خیابانها در كنار توجه به آثار حجمی – بصری در سطح شهر، زمینه را برای استفاده از تجهیزات جدید روشنایی و نورپردازی فراهم آورد.
اغلب میادین بزرگ شهر با نماد حجمی آراسته شد و آبنماهای فراوانی در سطح شهر به بهره‌برداری رسید كه همگی نیازمند نورپردازیهای ویژه خود بودند تا در شب، برای شهروند تهرانی علاوه بركاهش خطرات ناشی از تاریكی و عدم امنیت،مناظری جالب توجه و زیبا پدید آورند. تبدیل محله قدیمی سنگلج به پارك شهر( با اسلوب پارك سازی جدید شامل آكواریوم، استخر و فضاهای استراحت شهروندان)، میدان مشق سابق به باغ ملی كه مركز برگزاری جشنها بود، همچنین احداث چندین پارك و مركز بزرگ تفریحی دیگر مانند كافه شهرداری (پارك دانشجو فعلی)، پارك ساعی و پارك ملت فضاهای مناسبی را جهت نورپردازی و ایجاد محیط‌های تفریحی در شب ایجاد كرد.
در سال 1334 قرارداد خرید دو دستگاه توربین بخار هر یك به قدرت 5 مگاوات با شركت وستینگ هاوس به امضاء رسید.كلنگ ساختمان آن در 19/1/1335 در محل نیروگاه شهدای فعلی به زمین زده شدو یك سال بعد این نیروگاه به بهره‌برداری رسید.
با توسعه شهر و درپی آن ازدیاد جمعیت و نیاز روز افزون به لوازم و تجهیزات روشنایی، اولین كارخانه لامپ سازی به نام لامپ ایران در تاریخ مهرماه سال 1343 و با ظرفیت تولید 8 میلیون لامپ معمولی و 3 میلیون لامپ فلئورسنت در شهر صنعتی قزوین، باهمكاری شركت اسرام آلمان و فیلیپس هلند و بانك توسعه صنعت و معدن به بهره‌برداری رسید.
بعضی از نیروگاههای قبلی تا سال 1347 شمسی جهت تولید و عرضه نیروی برق مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفت تا آنكه با راه‌اندازی نیروگاههای سد امیركبیر،آلستوم (طرشت)و فرح آباد(بعثت)تا سال 1348 هجری شمسی و تولید نیروی برق كافی در آن زمان، نیروگاههای برق منصوبه در میدان شهدا خاموش و برای همیشه از مدار خارج گردید.
از طرف دیگر تبلیغات محصولات تولیدی داخل و خارج، گونه خاص نورپردازی تبلیغاتی را به همراه داشت كه در ابتدا با تابلوهای رنگی كه از بیرون نورپردازی می‌شد، صورت می‌گرفت. رفته رفته در دهه‌های 40 و 50 شمسی با رواج تكنولوژی لامپهای نئون رنگی با قابلیت متحرك نمایی تابلوهای تجاری- تبلیغاتی سطح شهر صورت دیگری به خود گرفت و نهایتاً تابلوهای طلق برجسته رنگی با روشنایی فلورسنت از داخل آن، مورد استفاده فراوان قرار گرفت.
– نورپس از دهه 50
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357و با آغاز جنگ تحمیلی فعالیتهای اساسی سازمانها و ارگانهای دولتی معطوف به آن گردید تا از تجاوز بیگانه به خاك میهن اسلامی دفاع كند. به همین دلیل اولویتهای اساسی زندگی شهری جایگزین برخی اقدامات فرعی‌تر گردید و ناگزیر در این مدت رویكرد هنری نورپردازی جای خود را به تأمین روشنایی شهر داد.پس از پایان هشت سال دفاع مقدس و آغاز دوران سازندگی كشور، با توجه به نیاز عمرانی – آبادانی شهرها، رفته رفته فعالیتهای نهادهای شهری با تمركز بر توسعه زیربنایی شهرها رونق گرفت كه در كنار آن لزوم توجه به زیبایی شهر در شب از اهم فعالیتهای شهرداری تهران قرارگرفت. توسعه فضاهای شهری، بخصوص گسترش شبكه حمل و نقل و اجرای تعداد زیادی از پروژه‌های عمرانی شهر ( از جمله اجرای بسیاری از طرحهای اتوبانها،تقاطعهای غیر هم سطح ، بزرگراهها و میادین) زمینه را برای فعالیت نورپردازی فراهم ساخت. همچنین ورود تكنولوژیهای جدید نورپردازی و ساخت تجهیزات پیشرفته این صنعت در داخل و خارج كشور موجب آغاز نسل نوینی از فعالیتهای روشنایی و نورپردازی در كلان شهر تهران گردید.
3- معرفی اداره معماری نور
– تاریخچه سازمان زیباسازی شهر تهران
سازمان زیباسازی شهر تهران در تاریخ 25/12/1354، با تصویب اساسنامه ای توسط انجمن شهر تشكیل گردید. سازمان مذكور عمومی و وابسته به شهرداری تهران و از نظر مالی و اداری مستقل است كه در حوزه زیباسازی و ارتقای كیفیت محیط شهری تهران به صورت تخصصی فعالیت می نماید. در این راستا سازمان با همكاری و هماهنگی شهرداری های مناطق و سایر بخش های شهرداری و همچنین وزارت خانه ها، سازمان ها و كلیه واحدهای ذیربط در راستای تعادل محیطی در عرصه شهر تهران به فعالیت می پردازد.ا
در یك تغییر اساسی، به منظور استقلال سازمانی و كارآیی بیشتر امور زیباسازی شهر تهران به استناد ماده 84 قانون شهرداری ها، سازمان زیباسازی شهر تهران وابسته به شهرداری تهران دارای شخصیت حقوقی مستقل گردیده و طبق اصول بازرگانی اداره می شود. زیر مجموعه مدیریت سازمان فوق الذكر پنج معاونت می باشد كه با انجام وظایف خاص خود در تحقق اهداف كوتاه، میان و بلند مدت سازمان تلاش می كنند.
– درباره سازمان
زیباسازی شهر همواره در بین کارشناسان مسائل شهری از دو بعد کارکردی و بصری مورد بحث و مطالعه است. بعد کارکردی به جنبه های عملکردی عناصر محیط و بعد بصری نیز به مقوله های رنگ، فرم و ترکیب فضا و محیط می پردازد. بعد عملکردی عناصر، المان، مبلمان و طراحی های منظر شهری بیشتر با جسم شهروندان مرتبط می باشد، در حالی که جنبه های بصری زیبایی شناسی به روان و خلق و خوی شهروندان تاثیر گذار است. بنابراین محیطی زیبا است که انسان در آن هم از نظر جسمی و هم از نظر روانی احساس آرامش و راحتی نماید. این زیبایی به عوامل و عناصری مثل کیفیت طراحی شهری، طراحی مبلمان شهری، کیفیت مصالح بکار رفته در بنا، رنگ، فرم، معماری نور، معماری شب نما، ضوابط معماری نما، خط آسمان، کیفیت و کمیت فضای سبز، المانها و همچنین تناسب احجام با محیط، سیستم های فاضلاب، جمع آوری زباله، ترافیک، کیفیت تاسیسات شهری، جداره های شهری، کیفیت و کمیت تبلیغات شهری… بستگی دارد، با توجه به موارد فوق الذکر سر فصل های کلی اقدامات سازمان زیباسازی شهر تهران عبارتند از:طراحی سیما و منظر شهری .گرافیک شهری و نقاشی دیواری .طراحی حجم و مجسمه شهری.تزئینات و آذین بندی شهری.مبلمان شهری.معماری نور.امور مناطق.
– ساختار سازمانی
سازمان زیباسازی شهر تهران از پنج معاونت طرح و برنامه ،معاونت فنی و مهندسی،معاونت آموزش و امور مناطق ، معاونت درآمد و بازرگانی و معاونت اداری و مالی تشکیل یافته است .هریک از معاونتها نیز از ادارات و واحدهای مجزا تشکیل شده اند.
معاونت طرح و برنامه شامل دو بخش مدیرت سیما و منظر شهری و مدیریت مطالعات و برنامه ریزی شهری و راهبردی می باشد.
مدیرت سیما و منظر شهری متشکل از ادارات :
نقاشی دیواری و گرافیک شهری
تبلیغات فرهنگی
معماری نور
مبلمان شهری
احجام شهری
گالری و نگارخانه
– اداره معماری نور
1- شرح وظایف
ادارۀ معماری نور ضمن هماهنگی با معاونت آموزش و امور مناطق وظیفۀ برنامه ریزی ،هدایت و نظارت بر عملکرد مناطق شهرداری ، ارگانها و سازمانها در زمینه نور پردازی فضاهای شهری و همچنین انعقاد قرارداد با شرکتهای مشاور و مجری نورپردازی را بر عهده دارد، که در این راستا ضمن جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات تخصصی با برنامه ریزی هدفمند و بهره گیری از توانمندیها و پتانسیل های موجود در قالب طراحی و الگوسازی پروژه های نور پردازی تلاش می نماید. پروژه های این اداره به دو گروه پروژه های اجرایی اداره و پروژه های مشارکت در اجرا تقسیم می شوند. گروه اول شامل پروژه هایی است که فرایند مطالعات، طراحی و اجرا توسط سازمان اجرا میگردد.گروه دوم شامل پروژه های مشارکتی است که فرایند مطالعات و طراحی و نظارت بر اجرای نورپردازی توسط سازمان و انعقاد قرارداد با مجری توسط منطقه انجام میگردد.
2-چشم اندازها
اداره معماری نور با اهدافی نظیر ارتقاء کیفیت فضاهای شهری در شب و ایجاد طراوت و نشاط در اعیاد و مناسبتهای ملی و مذهبی در قالب برنامه ریزی بلند مدت ضمن تکمیل فاز مطالعات انجام شده در خصوص طرح جامع نورپردازی شهر تهران مراحل طراحی و اجرای پروژه زیر را بعنوان یکی از اصلی ترین برنامه ها و اهداف با مشارکت مناطق۲۲گانه شهرداری تهران پایه گذاری می نماید.
3- پروژه ها ی اداره معماری نور
– تهیه طرح جامع نورپردازی شهر تهران.
– مطالعات در خصوص نور پردازی و هویت.
– تعیین ضوابط و استانداردهای نور پردازی بناها و المانهای تاریخی.
– تعیین ضوابط و استانداردهای نور پردازی مناسبتهای ملی و مذهبی.
– تعیین ضوابط و استانداردهای تجهیزات و روشهای نورپردازی فضاهای شهری.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی بناها و المانهای تاریخی ارزشمند.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی میادین اصلی شهر تهران.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی تقاطع های همسطح و غیر همسطح.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی پلهای سواره و پیاده
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی فضاهای حضور و استفاده مردم.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی پیاده راه های شهر تهران.
– طراحی و اجرای نور پردازی برای مناسبتهای ملی و مذهبی.
– مطالعه، طراحی و اجرای نور پردازی تونل ها و زیر گذرها.
– طراحی و اجرای نور پردازی نقاشی دیواری.
– طراحی و اجرای المانها و آثار حجمی.
– طراحی و اجرای فضای سبز بدنه بزرگراه ها.
4-اعضای اداره معماری نور
از آنجائیكه نورپردازی فرآیندی است كه با تخصص های گوناگون مرتبط بوده و انجام پروژه ها نیازمند كار گروهی است از این رو همكاران در اداره معمار
نور پردازی شهر مونترال
مونترال، در سایه طرح نورپردازی ماندگار جدیدی که تمام شکوه و جلال میراث معماری و فضای بی همتای خیابانها و میادین عمومی را به نمایش گذاشته است، شب هنگام برق می زند و می درخشد.
Gills Arpin، طراح تکنیک نور مونترال، که از دنیای تئاتر به جهان نور پردازی وارد شد، علاقه فراوانی به شهر محل تولد خود داشت. او بیش از دو دهه در سمت یک تکنسین برق ماهر کار می کرد:طراح و مدیر نورپردازی، مدیر تولید اپرا، بالت و نمایش های موزیکال Broad way .
در سفرهای جهانی وی، نسبت به شهرهایی که به آنها مسافرت کرده بود احساسات شدیدی بروز می داد، تا جایی که موجب شد تا در طول مسیر در کلاسهای آموزشی که با راهنمایی طراحان نور پرداز، تصویر سازان و استادانی مانند Nicholas Carnovitch در نیویورک، Roberto Oswald در آرژانتین، Joseph Svoboda در پاراگوئه و Michel Beaulieu در مونترال فراهم می شد، حضور یابد. مسافرت های Arpin در او علاقه وافری برای فعالیت در زمینه جمع آوری جزئیات معماری شهرهایی که از آنها بازدید می کرد، ایجاد نمود و او را به سمت مطالعات شهرسازی به مدت دو سال سوق داد. اکنون پس از گذشت سالهای زیادی از تجربه 1990، با نور پردازی اثاث شهری و دفاع از نتایج آن، او خود را در نقش رهبر جریانی می یابد که توانسته چهره ساعات شبانه مونترال را تغییر دهد.
Arpin خود چنین اظهار می نماید که: “طراحی روشنایی شهری نه تنها موضوعی صرفاً تزئینی نیست، بلکه روشی در جهت پاسخ به جست و جوی ما برای روش پیشرفته تامین امنیت و آسودگی بهتر و محیط می باشد. تمام افراد با نحوه نورپردازی آشنا هستند و هیچ کس از شرایط نورپردازی ناگوار در خانه خود لذت نمی برد، پس چرا باید در تفریحات شبانه و خارج از خانه چنین شرایطی را تحمل کنند؟
با داشتن دانش نورپردازی برای عموم، موسسه Arpin در سال 1996 امتیاز طراحی نور جدید بافت تاریخی و فرهنگی مونترال را به دست آورد. در دهه گذشته وزارت فرهنگ و ارتباطات و اداره ثبت ایالت Quebec مونترال، جهت تقویت و بهبود طراحی شهر و فرم پیاده روها و سبک زندگی و انتخاب انواع سرگرمی بخش تاریخی که به عنوان مونترال قدیم شناخته می شود برای همکاری با گروه معماری و طراحی منظر Arpin، داوطلب شده و نتایج آن در شهر نمایان است.
آلودگی نوری؛ بلای جان انسان و طبیعت
گزارش نشنال جئوگرافیک درباره عواقب محیطی آلودگی نوری شهرهای بزرگ دنیا و تلاش جهانی برای مهار آن
اگر ما آدم ها زیر نور ماه و ستاره‌ها احساس امنیت و راحتی می کردیم و جهان نیمه شب برایمان به همان اندازه قابل رویت بود که برای موجودات شب‌رو زمین هست، تاریکی را با رضایت می پذیرفتیم. در عوض ما به گروه روزخیزان تعلق داریم و چشم هایمان برای تحمل نور خورشید سازگار شده اند. این واقعیت تکاملی آن قدر بنیادی است که دیگر به این فکر نمی کنیم که زمانی شب‌رو بوده ایم؛ با این حال هم‌چنان خود را عضوی از گروه پستانداران اولیه و یا موجودات زمینی می دانیم. و این تنها راهی است که آن‌چه بر سر شب آورده ایم را می‌توانیم توضیح دهیم. شب را طوری دست‌کاری و مهندسی کرده ایم که لبریز از نور شده است.
این نوع مهندسی با سد سازی روی رودخانه فرقی ندارد. مزایای آن هم بدون عواقب‌اش – که به آن آلودگی نوری می گویند و موضوع مطالعه اخیر دانشمندان است – به دست نیامده است. آلودگی نوری عمدتا نتیجه طراحی نامناسب نور است که اجازه می دهد منبع نور مصنوعی، جایی را که لازم نیست روشن کند؛ یعنی به جای این که تمرکزش رو به پایین باشد، به سمت بیرون و بالا در آسمان بدرخشد.
بازی با ریتم زندگی
طراحی ناسالم نور، تاریکی شب را از بین می برد و سطح نور و ریتم آن را به شدت تغییر می دهد؛ چیزی که خیلی از گونه های زیستی، از جمله ما، با آن سازگار شده اند. هرجا که این نور مصنوعی به طبیعت رسوخ کرده، وجوه مختلف حیات مثل کوچ، تولید مثل و تغذیه را تحت تاثیر قرار داده است.
آلودگی نوری در تاریخ بشر تا امروز عبارتی بی معنی بوده است. خیال کنید دو قرن پیش در شبی مهتابی به سمت لندن در حال حرکت‌اید؛ شهری که آن موقع پرجمعیت ترین شهر روی زمین به حساب می آمده است. قریب به یک میلیون نفر در آن زندگی می کردند و شب‌شان را با شمع و مشعل و فانوس روشن می کردند و تا هفت سال بعدش هم هیچ خبری از منبع روشنایی عمومی (که آن موقع با گاز کار می‌کرد) در خیابان ها و میدان‌های شهر نبوده است. در این شرایط، چند کیلومترها دورتر از شهر لندن، احتمال این که مجموع نقاط نورانی شهر را ببینید همان قدر بوده که بتوانید مثلا بوی شهر را حس کنید!
اما این روزها آدم ها زیر گنبدهای نورانی‌ای زندگی می کنند که محصول مشترک نورهای بازتابیده و منکسرشده و اشعه های پخش شده شهرهای روشن و حومه های نورانی‌شان است – از بزرگراه های پرنور گرفته تا کارخانه ها. تقریبا تمام اروپا و بخش بزرگی از ایالات متحده و تمام ژاپن را شب ها سحابی‌ای از نور روشن کرده است. دراقیانوس اطلس جنوبی می شود از فاصله ای دور مثلا در فضا، درخشش قلاب بزرگ ماهی‌گیری یک تک ناوگان صید ماهی را دید که طعمه هایشان را با نور چراغ های هالوژنی فلزی می فریبند؛ چراغهایی که بسیار نورانی تر از مثلا بوئنوس آیرس یا ریودوژانیرو به چشم می آید.
غبار نارنجی به جای تاریکی شب
در بیشتر شهرها آسمانی خالی از ستاره می بینیم؛ غرق در غباری روشن که وحشت عمیق ما را از تاریکی نشان می دهد و بی شباهت به شهرهای نورانی آخرالزمان در داستان های علمی تخیلی نیست. ما با غبار نارنجی رنگی بزرگ شده ایم که شکوه اصیل شب تاریک را از ما گرفته؛ شبی که آن قدر تاریک بود که سیاره زهره می توانست روی زمین سایه بیاندازد. چنان با این غبار نارنجی اخت شده‌ایم که دیگرخاطره تاریکی شب را از یاد برده ایم.
بالاتر از این سقف رنگ پریده شهرهایمان، بقیه دنیا آرامیده است: تحلیل‌نرفته از نوری که ما بی رویه مصرف می کنیم؛ خیل انبوهی از ستارگان و سیاره ها و کهکشان ها که در تاریکی ای به ظاهر تمام نشدنی می درخشند.
ما شب را طوری روشن کرده ایم که انگار سرزمینی بوده خالی از سکنه، و چه دروغی بزرگ‌تر از این. تنها در بین پستانداران، تعداد گونه های شب‌رو شگفت آور است. نور، نیروی بیولوژیک قدرت‌مندی است و روی بسیاری از گونه ها مانند مغناطیس عمل می کند. این نتیجه تحقیقی است که محققانی مثل تراویس لانگ‌گور و کاترین ریچ (موسسان گروه «سرزمین های وحش شهری» در لوس آنجلس) به آن رسیده اند.
دست‌کاری در طبیعت
دانشمندان معتقدند این اثر آن قدر قوی است که دیده شده پرنده های آوازه‌خوان و پرنده های دریایی در دام نورافکن های روی زمین و یا نورهای حاصل از شعله های گاز سکوهای نفتی دریا بیافتند و هزاران هزار از آنها آن قدر به دور این نورهای مصنوعی مزاحم بچرخند که سقوط کنند. پرنده های مهاجر در شب به ساختمان های بلند پرنور می خورند. مخصوصا پرنده های جوان در اولین کوچ شان خیلی اذیت می شوند.
حشره ها که منبع غذایی بسیاری از گونه های خفاش هستند، دسته دسته دور نورهای خیابان ها جمع می شوند. در بعضی از دره‌های سوییس بعد از نصب روشنایی های خیابان، خفاش های کوچک نعل‌اسبی ناپدید شده اند. احتمال می رود به این خاطر باشد که این دره ها به طور ناگهانی پر از خفاش های نور-زی شده اند. سایر پستانداران شب‌رو – از جمله جوندگان بیابان، خفاشان میوه، ساریق ها، و گورکن ها – با وجود آلودگی نوری مجبورند با احتیاط بیشتری به دنبال غذا بگردند؛ چون شکارچیان‌شان راحت تر پیدایشان می کنند.
بعضی از پرندگان- مثل زاغچه ها و بلبل ها – در حضور نور مصنوعی در ساعت های غیر طبیعی ای آواز می خوانند. دانشمندان به این نتیجه رسیده اند که روزهای بلند مصنوعی – و شب های کوتاه مصنوعی – موجب تولیدمثل زودهنگام بسیاری از پرندگان می شود و چون روز طولانی تر امکان تغذیه ی بیشتر را فراهم می کند، این امر می تواند بر چرخه کوچ پرندگان تاثیر بگذارد.
جمعیتی از قوهای بویک که زمستان خود را در انگلستان گذرانده بودند بسیار سریع تر از وقت معمول چاق شدند و به همین دلیل زودتر به سیبری بازگشتند. مساله این است که کوچ، مثل وجوه دیگر رفتارهای پرندگان به لحاظ زیستی رفتاری زمان‌مند است. زودتر حرکت کردن به معنای زودتر رسیدن است؛ یعنی وقتی که هنوز شرایط ساختن آشیانه هنوز مهیا نشده است.
لانه سازی لاک پشت های دریایی، که به طور معمول تمایل طبیعی شان به سواحل تاریک است، کمتر و کمتر شده است. نور مصنوعی ساحل، نوزادان این حیوانات را که به طور طبیعی به سوی افق روشن دریا جذب می شوند، گیج می کند. تنها در فلوریدا، تعداد این بچه لاک‌پشت ها سالانه صدها هزارتا کاهش پیدا کرده است. قورباغه ها و وزغ هایی که در نزدیکی بزرگراه های پرنور زندگی می کنند، از روشنایی شبانه‌ای رنج می برند که میلیون ها برابر بیشتر از حد طبیعی است؛ روشنایی‌ای که تقریبا همه وجوه رفتاری‌شان از جمله هم سرایی شبانه به قصد جفت گیری را مختل کرده است.
بین همه انواع آلودگی که با آن مواجه‌ایم، آلودگی نوری جبران‌شدنی‌تر است. تغییرات ساده در طراحی و نصب منابع نور، بلافاصله منجر به تغییر عظیمی در میزان نور منتشر شده در اتمسفر و ذخیره کردن انرژی می شود.
زمانی گمان بر این بود که آلودگی نوری تنها به ضرر ستاره‌شناسانی است که می خواهند آسمان شب را به وضوح ببینند. در حقیقت نیم قرن پیش یکی از اولین تلاش های مدنی برای مبارزه با آلودگی نوری – درشهر فلاگ‌استاف آریزونا – برای این بود که دید رصدخانه لوول که بالای شهر قرار دارد را محافظت کنند. از همان زمان فلاگ‌استاف مقررات سفت و سخت تری وضع کرد و در سال ۲۰۰۱ این شهر به عنوان اولین شهر بین الملی با آسمان تاریک شناخته شد.
تلاش برای مهار آلودگی نوری، امروز دیگر تلاشی جهانی شده و شهر ها و یا حتی کشورهای بیشتری (مثل جمهوری چک) خود را مقید کرده اند که از نورافشانی‌های ناخواسته‌شان در شب بکاهند.
برخلاف ستاره شناسان، بیشتر ما برای کارمان احتیاجی به آسمان واضح شب نداریم، اما مثل اغلب موجودات به تاریکی نیاز داریم. تاریکی درست به اندازه نور برای آسایش بیولوژیک ما و ساعت درون‌مان ضروری است. نوسان منظم بیدار شدن و خوابیدن که یکی از ریتم های حیاتی زندگی ماست، در واقع چیزی جز بروز بیولوژیکی ریتم منظم روشنایی بر روی زمین نیست. و این ریتم ها آن قدر برای حیات مان بنیادی اند که تغییردادن‌شان مثل تغییر دادن نیروی جاذبه است.
آزمایشی به بهای شب
در قرن گذشته ما روی خودمان آزمایش های بسیاری کرده‌ایم. روز را طولانی تر کردیم و شب را کوتاه تر و حساسیت بدن انسان به نور را از بین برده ایم. پیامد دنیای جدید نورانی مان در این حد برایمان محسوس است که بفهمیم موجوداتی که می توانند با این محیط روشن خود را وفق دهند کمتر و کمتر می شوند اما انسان ها هم این هزینه بیولوژیکی را پرداخت خواهند کرد. حداقل مطالعات تازه نشان می دهد که بین نرخ بالای سرطان سینه زنان و روشنایی شب در محیط اطراف‌شان هم‌بستگی وجود دارد.
ما آدم‌ها کمتر از قورباغه های حاشیه بزرگراه ها از آلودگی نوری لطمه نمی‌بینیم. با زندگی کردن در روشنایی دست‌ساز خودمان از میراث تکاملی و فرهنگی‌مان – یعنی نور ستارگان و ریتم شب و روز – محروم شده ایم. آلودگی نوری باعث شده که یادمان برود جایگاه واقعی مان در جهان کجاست و مقیاس وجودی‌مان را فراموش کرده ایم. مقیاسی که در عمق شبی تاریک می توانستیم با دیدن ابعاد کهکشان راه شیری – همان لبه جهانی که بالای سرمان کمان زده – درکی از آن به دست آوریم.
دیدگاه خود را بنویسید